Industriemuseum Gent: industriële evolutie en maatschappelijke transformatie

Het Industriemuseum in Gent is een opmerkelijk venster op de transformatieve invloed van de industriële revolutie op zowel de lokale gemeenschap als het stadslandschap. Het museum, gevestigd in België, toont hoe deze kolossale transformatie onherroepelijk het karakter van de regio en haar bewoners beïnvloedde.

Industriemuseum in een voormalige spinnerij

Belgische historici hebben de term ‘industriële archeologie’ bedacht om deze specifieke tak van onderzoek te omschrijven. Het museum is gevestigd in een voormalige spinnerij aan de rand van het middeleeuwse centrum van Gent. Het laat zien waar het begin van deze invloedrijke periode zich heeft afgespeeld, en welke effecten dit tot op de dag van vandaag op Gent heeft.

Het gebouw waarin het Industriemuseum zich bevindt, wordt een ‘Manchester-gebouw’ genoemd. Dit is naar de Britse stad Manchester waar moderne textielproductietechnieken vandaan kwamen. De textielgeschiedenis, die het museum op intrigerende wijze tot leven brengt, begint rond 1650. Anderhalve eeuw lang was de productie in handen van de kleine boeren van dit deel van Vlaanderen. Deze boeren moesten het hoofd boven water houden door vlas met de hand te spinnen tot draad, wat vervolgens door hun mannen en zonen werd omgezet in linnen. De handelaren kochten het geproduceerde linnen op en verkochten het op de Gentse vrijdagmarkt, waar ze er goed aan verdienden.

Transformatie

De belangrijkste transformatie begon rond 1800 met de intrede van katoen en stoommachines. De prominente Gentenaar Lieven Bauwens, afstammeling van een leerlooier, ondernam maar liefst 32 spionagereizen naar de overkant van het Kanaal. Dit deed hij om te leren van de succesvolle industriële praktijken daar. Geïnspireerd en gedreven richtte hij vervolgens in Gent de eerste fabrieken op. Hierbij werden talrijke oude gebedshuizen en andere openbare gebouwen zonder pardon omgebouwd tot fabrieken, gevolgd door nieuwbouw aan de rand van de stad. In zeer korte tijd werkten ongeveer 10.000 inwoners in de luidruchtige en vervuilende katoenindustrie.

Arbeiders kwamen echter al snel in opstand tegen de erbarmelijke werkomstandigheden, wat Gent de bakermat maakte van de socialistische vakbeweging. In 1839 vond hier de katoenoproer plaats, het eerste grote arbeidersprotest. In de daaropvolgende decennia groeiden de vakbonden in kracht en behaalden ze succes in de strijd tegen kinder- en vrouwenarbeid en de lange werkdagen. Het verplichte basisonderwijs werd ingevoerd, evenals algemeen kiesrecht. Rond 1888 componeerde de Gentenaar Pierre de Geyter hier de muziek voor het strijdlied ‘De Internationale’. Een levensgroot standbeeld in de voortuin van het Industriemuseum herinnert aan deze gebeurtenis.

Wereldwijde producent

In de vroege 20e eeuw groeide Gent uit tot een producent van wereldformaat. De andere kant van deze medaille was echter dat grote bedrijven, aangemoedigd door technologische vernieuwingen, hogere productieaantallen en hogere winsten, het principe van ‘tijd is geld’ omarmden en alles in het werk stelden om de productiviteit te verhogen. De vakbeweging bleef zich hier fel tegen verzetten en wist langzaamaan hogere lonen, kortere werkweken en zelfs vakantiegeld te bedingen. Er werd ook enige aandacht besteed aan de erbarmelijke arbeidsomstandigheden.

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de Gentse textielindustrie harde klappen door buitenlandse concurrentie. De stad heeft zich hiervan nooit volledig hersteld. Arbeidsmigranten uit Turkije en Noord-Afrika zorgden in de jaren zestig voor een tijdelijke opleving, maar de oliecrisis van 1973 betekende het definitieve einde voor veel bedrijven.

Ook de katoenspinnerij die nu het Industriemuseum huisvest, werd stilgelegd. Het gebouw werd aangekocht door de stad en jarenlang gebruikt als depot. In 1991 kwam het gebouw beschikbaar voor het huidige Industriemuseum om het industriële erfgoed voor latere generaties te bewaren.

Industriemuseum met diverse oude machines

Om de collectie en permanente tentoonstellingen van het Industriemuseum grondig te kunnen bekijken, moet de bezoeker zeker een paar uur uittrekken. De geschiedenis is onderverdeeld in overzichtelijke periodes, met verschillende ruimten die de oude machines tonen die de revolutie ontketenden en hun stempel op Gent drukten. Onder de meest opmerkelijke stukken zijn de Twijnmolen en de Mule Jenny, antieke voorbeelden van industrieel vernuft.

Conservator Pieter Neirinckx neemt de bezoeker eerst mee naar een glazen wand aan de bovenkant van het museum. Deze biedt een panoramisch uitzicht op de middeleeuwse stad aan de ene kant – met tal van gebouwen die een rol speelden in de industriële transformatie – en de stadsuitbreiding en de zeehaven aan de andere kant, waar in de verte de Rijn en de Schelde samenkomen. Neirinckx benadrukt: “Je ziet hier aan de hele omgeving waarom dit Industriemuseum voor de stad zo ontzettend belangrijk is. Waar je ook kijkt, de industrie heeft het huidige Gent vormgegeven. Na de enorme crisis van de jaren zeventig realiseerde de stad dat we ons verleden absoluut moesten bewaren.”

Zijn collega Hannelore de Craene voegt eraan toe dat de vastberadenheid van de Gentse arbeiders door de eeuwen heen nog steeds zichtbaar is in het DNA van de huidige Gentenaars. “Je zou ons kunnen omschrijven als koppig. Wij zetten altijd door en laten ons niet gemakkelijk overrompelen. Ik geloof dat onze geschiedenis ons daartoe heeft gevormd.” Pieter voegt toe: “Gent is in elke vezel een echte industriestad. In bijvoorbeeld Brabant is dat heel anders, daar zijn de mensen meer verbonden met de landbouw en zijn ze meer meegaand. Maar hier in Gent zullen we nooit buigen.”

Hoe een industrie de samenleving kan vormen en veranderen

Het verhaal van het Industriemuseum is er een van kracht, veerkracht en onverzettelijkheid. Het museum belicht een cruciaal deel van de industriële geschiedenis, niet alleen van Gent, maar van heel België, en biedt waardevolle inzichten in hoe industrie een samenleving kan vormen en veranderen. Het stelt ons in staat de gevolgen van industrialisatie beter te begrijpen en de lessen uit het verleden te gebruiken om onze toekomst vorm te geven. Het is een essentieel bezoek voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van industrie, arbeid en maatschappelijke verandering.